آب در باورهای عامیانه مردم ایران

آب

مدخل آب از کتاب باورهای عامیانه مردم ایران

اثر حسن ذوالفقاری

معانی نمادین آب را می‌توان در سه مضمون اصلی خلاصه کرد: 1. چشمه‌ی حیات؛ 2. وسیله¬ی تزکیه؛ 3. مرکز زندگی دوباره (شوالیه،ج 1ص 3) «آب مبدأ جهان آفرینش و«مبنای تجلی کاینات است؛ زیرا همیشه نامیه است و در برگیرنده¬ی همه صور بالقوه و پیوند با آب، همواره متضمن تجدید حیات است.» (الیاده، 189) از این رو آب مورث ولادت است. آب اغلب در اساطیر، نماد زن است؛ از این رو عنصر باروری و حاصل¬خیزی تلقی می¬شود که زندگی می¬بخشد، به¬طوردقیق همان کاری که زنان می¬کنند. «در زبان سومری a به معنای آب بود امّا بارگیری و زاد و ولد معنی می¬داد و در نقوش حکاکی شده بر سنگ که از ناحیه¬ی بین¬النهرین به دست آمده است، آب و رمز ماهی علامت باروری و بارگیری و آبستنی¬اند.» (همان، 190) 

در ایران باستان، ایزد بانوی آب، آناهیتا، ایزدی قدرتمند، برازنده و محبوب بود. «شاید بتوان گفت پرستش این ایزد مربوط به هزاره¬ی نخست پیش از میلاد است و آیین این ایزد بانو به‌عنوان«نه¬نه¬یی» (Nanai) تا دوران پارت¬ها ادامه یافته است. « نه¬نه¬یی » نام سامی مادر ایزد بزرگ (Magna mata) است که در روزگار باستان آیینش از کرانه¬های مدیترانه تا سواحل دجله و فرات و دره¬ی سند و مرزهای خاوری ایران بزرگ گسترده بود و با نام¬های آرتمیس، آناهید، ایشتر و نه¬نه¬یی میان یونانیان، بابلیان، لودی-ها و مردم آسیای صغیر پرستیده می¬شد.» (گویری، 41) و بعدها به اوستا نیز راه یافت و آبان یشت در ستایش تجلی قدسی آب رمز پردازی زایش نو و تولّد ثانویه است؛ زیرا «آب زهدان عالم است که در آن همه امکانات بالقوه وجود دارند.» (الیاده، 192) امشاسپند نگهبان آب، امرداد است که مظهر بی¬مرگی است. مؤلف بندهشن نیز از وجود این آب بی¬مرگ که پیری را چیره شود در خانه¬ی کاووس شاه خبر می¬دهد. (دادگی، 137) در مینوی خرد نیز به زندگی بخش بودن آب اشاره می¬کند «و این دریاها رادر جهان آفریدگار اورمزد برای نگه‌داری و زندگی بخشی آفریدگان خویش از کنار البرز ساخته است.» (مینوی خرد، 72) ارتباط آب و جاودانگی در انجیل یوحنا به وضوح مطرح گردیده است. «عیسی در جواب او (زن سامری) گفت کسی که از آبی که من به او می¬دهم بنوشد هیچ¬گاه تشنه نخواهدشد بلکه آن آبی که به او می¬دهم در او چشمه¬ی آبی شود تا حیات جاودانی می‌جوشد.» (انجیل یوحنا، باب چهارم، آیه 14) 

در بعضی اساطیر و افسانه¬ها، آب هم منبع زندگی است و هم منشأ مرگ. در این اسطوره¬ها در مواردی آب روح و شخصیت دارد و به صورت زن زیبای جوان نشان داده می¬شود که هیچ¬گونه بدی در آن نیست. مفهوم نمادین آب در فرهنگ¬های مختلف با وجود تفاوت¬های جزئی، شباهت¬های زیادی دارد: در آسیا، آب شکل جوهری ظهور، اصل حیات و عنصر تولّد دوباره جسمانی و روحانی است؛ نماد باروری، خلوص، حکمت، برکت و فضیلت است. (همان، 4) به تقریب، در همه‌جا آب وسیله¬ی طهارت آیینی است. علاوه بر آب مقدس مسیحیان، در اسلام، در ژاپن، حتّی در مراسم باستانی فوجویی میان پیروان آیین دائو طهارت با آب نقش بنیانی دارد(همان، 5و6) در سنّت یهودی و مسیحی آب پیش از هرچیز نماد اصل و آفرینش است: «مِم»(میم) عبری نشانه¬ی آب مؤثر است، نشانه¬ی مادر و زهدان است؛ و مبدأ هرچیزِ برتر را نشان می¬دهد و چون یک مظهر قدسی ملحوظ می¬شود. (همان، 8) آب فضیلتی تزکیه کننده دارد و به همراه آن قدرتی رستگار کننده. غوطه خوردن در آب مولّد است، موجب باززایی است، در مفهومی که در آن واحد مرگ و زندگی است. (همان، 13) 

علاوه بر این، «آب می¬تواند خسارت بزند و ببلعد، تند باد و باران تاک¬های شکوفان را نابود می¬کند. بدین گونه است که آب قدرتی موهن خواهد داشت. در این حالت، گناهکاران را تنبیه می¬کند، امّا نمی¬تواند به نیکوکارانی دست یابد که نباید از آب¬های بزرگ بترسند. آب¬های مرگ فقط برای گناهکاران است؛ این آب¬ها برای نیکوکاران به آب حیات بدل می¬شود. آب نیز می¬تواند همچون آتش، برای آزمون بی¬گناهی به کار آید.» (شوالیه،ج 1ص 14و15) 

ادامه