نقش گل نیلوفر در ایران باستان

نقش گل نیلوفر در ایران باستان

 شهلا حسن پور- دانشجوی کارشناس ارشد تاریخ ایران باستان استاد راهنما- دکتر احمد کامرانی فر 

چکیده

نام گل نیلوفر در زبان سانکسریت پادما(padma) ،در زبان چینی لی‌ین‌هوا(lien-hua)، به زبان ژاپنی رنگه (Range) و در انگلیسی لوتوس (lotus) است.گل نیلوفر یکی از شاخص ترین نمادهای گیاهی و باستانی است و از جمله نمادهایی است که از تمدن مصر و فنقیه وارد دنیای باستان شرق از جمله ایران شده است. ایرانیان گل نیلوفر را نماد خورشید، کمال، زیبایی و باروری می دانند. نماد آناهیتا ایزد بانوی آب های روان است، که با آیین مهر پیوند نزدیک دارد. در نگاره های تخت جمشید تا طاق بستان دیده شده است. با توجه به این مسئله، هدف ما از این تحقیق بررسی نقش و جایگاه نماد گل نیلوفر در دنیای ایران باستان و دستاوردهای آن بوده است. روش تحقیق مورد استفاده بصورت کتابخانه ای بوده است. در این مقاله به مواردی چون : نماد گل نیلوفر، جشن گل نیلوفر، دستاوردهای هنری گل نیلوفر و … پرداخته شده است و سعی بر این داشته ایم که، به اهمیت نقش و جایگاه گل نیلوفر در دنیای ایران باستان بپردازیم تا بر همگان آشکار شود. واژگان کلیدی : نماد، گل نیلوفر، ایران باستان      

مقدمه

سرزمین ایران سابقه و تمدن درخشنده ای در دنیای باستان دارد .پایه ی زندگی هر جامعه بر فرهنگ و تمدن کهن آن سرزمین استوار است و با شناختن آن، از زندگی اجدادمان آگاهی بیشتری بدست می آوریم و با فرهنگ و اعتقادات آنان بیشتر آشنا می شویم و به اصل خود پی ببریم. نمادها در زندگی اجدادی یک ملت نقش بسیار مهمی داشته اند. نماد یکی از نشان هایی است که نشانگر اندیشه، شیء، مفهوم، چگونگی و جزء اینها می تواند باشد. در سراسر تاریخ پر فراز و نشیب، هنر بزرگترین سرمایه هر دوره بوده است. گل نیلوفر نماد دنیای ایران باستان است که در مذهب و هنر نقش پررنگی داشته است. هنر هر ملت نمایانگر ذوق هنری و سلیقه و فرهنگ هر ملت است و گل نیلوفر نماد هنر و ذوق هنری ایران باستان می باشد. اعتقادات مذهبی یک جامعه قدمت دیرینه ای در فرهنگ و سنت آن جامعه دارد، گل نیلوفر در اعتقادات ادیانی چون زرتشت و مهرپرستی رخنه کرده است و از لحاظ مذهب نماینده انسان به کمال رسیده می باشد. علت علاقه ما در انتخاب این موضوع این تحقیق بدلیل این است که، گل نیلوفر در هنر، مذهب، جشن ها و اعتقادات مردم نقش بسزایی داشته و بسیار مورد اهمیت مردم جامعه ایران باستان است. این تحقیق نکات قابل توجهی را در مورد گل نیلوفر مورد بررسی قرار داده است. نیلپر = نیوپل = نیلوفر = نیلوفرک از سانکسریت تیره نیلوفریان نزدیک به آلاله است. نام گل نیلوفر در زبان سانسکریت پادما(Padma) ،در زبان چینی لی‌ین‌هوا(lien-hua)، به زبان ژاپنی رنگه (Range) و در انگلیسی لوتوس (lotus) است.گل نیلوفر یکی از شاخص ترین نمادهای گیاهی و باستانی است و از جمله نمادهایی است که از تمدن مصر و فنقیه وارد دنیای باستان شرق از جمله ایران شده است. ایرانیان گل نیلوفر را نماد خورشید، کمال، کمال زیبایی، باروری می دانند. نیلوفر یعنی شکفتن معنوی زیرا ریشه هایش در لجن است و با این حال به سمت بالا و رو به آسمان می روید. در نگاره های تخت جمشید تا طاق بستان دیده شده، نماد صلح و شادی است و از آنجا که این گل با آب در ارتباط است نماد آناهیتا ایزد بانوی آب های روان است که با آئین مهر پیوندی نزدیک دارد. گل نیلوفر از نظر باورهای مردمی با خورشید و احیانا میترا در پیوند بوده است که در زمان شکوفایی سالانه گل نیلوفر و زمان شکوفایی روزانه آن با خورشید هماهنگ است و هر روز با طلوع خورشید شکوفا می شود و آغاز تابستان که از 6 تیر ماه بوده آغاز سال نو بحساب می آمده است که در آن روز جشن نیلوفر برگزار می شده است.      

  نقش و جایگاه نماد گل نیلوفر در ایران باستان

گل نیلوفر بصورت نمادهای مختلف در زندگی جامعه ی ایران باستان بکار می رفته است. (( … نیلوفر یعنی زمین عالم هستی، در آب های امکانات بی پایان می شکفد؛ ماتریس شمسی؛ با طلوع خورشید باز و با غروب آن بسته می شود، که مظهر تجدید حیات شمسی است، بنابراین مظهر همه ی روشنفکری ها، آفرینش، باروری، تجدید حیات و بی مرگی است. کمال زیبایی نیز به شمار می رود… نیلوفر، نماد کمال است زیرا برگ ها، گل ها و میوه اش دایره ای شکلند. نیلوفر یعنی شکفتن معنوی زیرا ریشه هایش در لجن است و به سمت بالا می روید، از آب های تیره خارج می شود، و گل ها زیر خورشید و روشنایی آسمان رشد می کنند. ریشه اش مظهر ماندگاری، ساقه اش بند ناف که انسان را به اصلش پیوند می دهد، گلش پرتوهای خورشید؛ غلاف دانه، باروری آفرینش است… نیلوفر نماد انسان فوق العاده یا تولد الهی است زیرا بدون هیچ ناپاکی از آب های گل آلود خارج می شود. ایزدان از نیلوفر بیرون می آیند یعنی جهان از عنصر آبی بوجود آمده است، نیلوفر مظهر خروج خورشید از آب های آشفتگی آغازین است، در نقش قمری – شمسی، نیلوفر دوجنسی، قائم به ذات پاک و کبرزایی است. شعله ی برخاسته از نیلوفر هم مظهر مکاشفه ی الهی است و هم وحدت قوای دوگانه آب و آتش، ماه و خورشید، نر و ماده – هم گل و هم برگ نیلوفر منشأ نگهداری مرحله ی خاصی از هستی است… )) ( کوپر، 1386 : 371 – 370 ). درنتیجه گل نیلوفر نماد و مظهر ارکان مهم زندگی جامعه ایران باستان بوده است. خاستگاه گل نیلوفر عبارت بود از:(( نیلوفر / Lotus / به سانکسریت پادما Padma، به چینی لی ین – هوآ Lien – hua ؛ به ژاپنی رنگه Renge . نام گونه های مختلف سوسن آبی، که در مصر باستان و در بسیاری از بخش های آسیا مورد پرستش بوده و جنبه ی مقدس آن در آغاز، از محیط آبی آن ناشی می شد، زیرا آب نماد باستانی اقیانوس کهن بود که کیهان از آن آفریده شد. نیلوفر، که بر روی سطح آب در حرکت بود، به مثال به زاهدان آن به شمار می رفت. هم در اسطوره و هنر مصری و هم هندی، گلبرگ های آن در حال شکفتگی، یک خدای آفریننده را نشان می دهد. از آنجا که در سپیده دم، باز و در هنگام غروب بسته می شود، به خورشید شباهت دارد که خود منبع الهی جیات است. رع، خورشید – خدا و آفریننده ی مصری، به صورت کودکی مصور شده که بر روی گل آرمیده است یا، سر او از گل نیلوفر بیرون می آید و آن، در آغاز حرکت روزانه ی خود از طریق آسمان است. نیلوفر به وسیله ی نفرتوم Nefertum ، خدای مربوط به رع، که عمدتا در ممفیس مورد پرستش بود، تجسم یافت. نفرتوم تاجی از نیلوفر برسر دارد که دو پر بر فراز آن است. هاثور، آسمان الهه، در یکی از جنبه های خود، نیز مربوط به رع بود و گاهی نیلوفری در دست داشت. سرستون های معابد مصری را به گونه ای می آراستند که نیلوفر را بر روی آن ها بصورت غنچه، گاه گشوده و به شکل زنگ، حجاری می کردند. نیلوفر نشانه ی مصر علیا بود.)) ( هال، 1389 : 309 ). از این قسم چنین بر می آید که، نیلوفر در هنر، مذهب و تمدن مصر اهمیت بسیار زیادی داشته است. گل نیلوفر نماد گیاهی و باستانی ایران باستان است که از تمدن های دیگر وارد ایران شده است. (( در سده ی هشتم قبل از میلاد، تصویر نیلوفر به فنقیه و از آنجا به آشور و ایران انتقال یافت و در این سرزمین ها، گاهی جانشین درخت مقدس می شد. الهه های فنیقی به عنوان قدرت آفریننده ی خود، گل نیلوفر در دست دارند. این گل، غالبا” در تزئینات دوره ی ساسانی به چشم می خورد. ( سده ی سوم – هفتم میلادی ). )) ( هال، 1389 : 310 ). چنین تصور می رود که، گل نیلوفر از تمدن فنقیه وارد تمدن ایران شده و جایگاه خود را حفظ کرده است.      

  جشن نیلوفر در ایران باستان

در ایران باستان جشن ها و آیین های مختلف برگزار می شده است. (( …تیرماه روز ششم آن خرداد است و عیدی است که جشن نیلوفر نام دارد و این عید مستحدث است … )) ( بیرونی، 1363 : 334 ). بدین ترتیب می توان نتیجه گرفت که، جشن نیلوفر جشن تازه بوده است و سابقه تاریخی در ایران باستان ندارد. در هنگام برگزاری جشن نیلوفر، آداب و رسوم خاصی برگزار می شده است. (( … این روز شست و شو و تبرک و تقدیس آب معمول بوده و شاید بر اثر اهمال در حساب و شمار روز و ماه با جشن تیرگان قرابتی داشته و یا به احتمال مقدمه ی جشن تیرگان بوده باشد. )) ( رضی، 1358 : 379 ). جشن نیلوفر با جشن تیرگان در ارتباط بوده است. جشن هایی که در ایران باستان برگزار می شدند همگی هدفی را دنبال می کردند. (( مطابق معمول، هدف از برگزاری این همه جشن ها و گردهم آیی ها، نزدیکی افراد یک جامعه و نزدیکی و موانست آنان و تمرکز نیرو و اتحاد و اتفاق و رفع گرفتاری ها و کمک و یاری به هم بوده است. این اهداف اجتماعی و انسانی که مورد تأیید دین و جنبه ای کاملا مذهبی داشت… )) ( رضی، 1358 : 62 ).      

  نقش و جایگاه نماد گل نیلوفر در معماری ایران باستان

در ایران باستان معماری و هنر نقش بسزایی داشته است و از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. (( یکی از مشهورترین کاربردهای نیلوفر در هنر و معماری ایران باستان، زیرستون های نیلوفرین در ستون های عظیم تخت جمشید است. ( تصاویر شماره 2 و 1 ) حضور این لوتوس واژگون به عینیت به رویت ما می گذارد… مهم تر این که آیا حقیقتا معماران و طراحان تخت جمشید در برپا کردن این ستون ها، نیلوفر را بنا و به وجه نمادین آن در اسطوره های ایرانی … مورد استفاده قرار می دادند؟ البته همچنان که ذکر کردیم، نیلوفر در هنر و معماری هخامنشی تنها در زیر ستون کاربرد ندارد، بلکه در پیکره های حجاری شده بر بنای آپادانا در دست یکی از شاهان هخامنشی نیلوفری می بینیم که دقیقا جایگاه اسطوره ای این گل و تقدس آن اشاره دارد. ( تصویر شماره 3 ) … و البته مصادیقی چنین، این معنا را به خوبی و سادگی اثبات می کند که معماران و طراحان ایرانی دقیقا” به جایگاه و ارزش نیلوفر واقف بوده اند اما به نظر می رسد حضور نیلوفر در زیر ستون ها و سرستون ها نیازمند تأمل افزون تری باشند زیرا، نشانه هایی بیانگر آنند که چنین اسلوی پیش از شاهان هخامنشی در مصر و بین النهرین مورد استفاده بوده است … )) ( بلخاری قهی، 1384 : 97 – 95 ). به همین جهت گل نیلوفر از نظر هنری و تقدس در معماری هخامنشیان نقش و جایگاه مهمی داشته است. گل نیلوفر در حجاری ها و معماری های ایران باستان هم خود را نمایان کرده است. (( در حجاری های تاق بستان کرمانشاه هم گل نیلوفر مربوط به زمان ساسانیان دیده می شود … استفاده ی نمادین از نیلوفر آبی در نقش برجسته های تخت جمشید و در نیلوفرهای واژگون و سرستون ها و باید ستون ها نشان از اهمیت آئینی و مقدس این گل را در عصر هخامنشی دارد … )) ( گلابچی، زینالی فرد، 1391 : 175 ). از این توضیحات می توان دریافت که، گل نیلوفر در معماری و حجاری های ایران باستان بخصوص در دوره های ساسانی و هخامنشی خود را جای داده است.    

    نقش و جایگاه نماد گل نیلوفر در مذهب ایران باستان

مهرپرستان که در آن زمان تعداد زیادی از افراد جوامع ایران باستان را تشکیل می دادند، اعتقادات خاصی در خصوص تولد مهر ( میترا ) داشتند. (( گل و گیاه نیلوفر، از نمادهای مشهور مهری است که با آب سر و کار دارد و روی سطح آب می روید. که مادر مهر از تخمه ای که در آب است آبستن می شود و میترا را می زاید… هم چنین گوهر تن زرتشت به میانجی آب و گیاه به او راه یافت… بدیهی است گیاهی که در خور نگهداری سوشیانس ( = مهر ) در دریاچه باشد. همان گل آبی نیلوفر است… از سویی با آب، از دیگر سو با خورشید در رابطه است : درباره ی نیلوفر گویند که با آفتاب سر بیرون می آورد و باز با آفتاب فرو می رود…)) ( رضی، 1371: 96 ). بنابر نوشته این پاراگراف گل نیلوفر با آیین مهر ارتباط تنگاتنگی دارد. گل نیلوفر در اعتقادات زرتشتیان هم نقش بسزایی داشته است. (( … مادر مهر در دریاچه هامون به شنا می پردازد و در حین شنا، نطفه مقدس مهر در رحم او قرار گرفته و مهر چون نیلوفری بر سطح آب متولد می شود این نمونه تولد یکی از مشهورترین نمونه های زایش در آیین زرتشت است که در مورد خود او سه منجی آخرالزمان این مذهب ( هوشیدر، هوشیدرماه و سوشیانس ) رخ می دهد همچنین در آئین، تنها گیاهی که لایق و سزاوار نگهداری فر زرتشت فرزندانش و مهر در دریاچه کیانسه است همان گل نیلوفر آبی است … )) (بلخاری قهی، 1384 :80 ). می توان نتیجه گرفت که گل نیلوفر در اعتقادات مذهبی زرتشتیان و مهرپرستی مشترک است. آثار متعددی وجود دراد که نشان دهنده ی تولد مهر ( میترا ) در آب است. (( … در برخی از آثار نشان داده می شود که مهر در آب متولد شده است و مجسمه هایی که در این زمینه موجود است مهر را با مادرش که پیکر برهنه ای دارد نشان می دهند. مهر در آب متولد می شود و روی یک گل نیلوفر قرار می گیرد …( تصویر شماره 10) )) ( بلخاری قهی، 1384 : 91 ). پس بنا بر متن بالا فرضیه تولد مهر در آب و از گل نیلوفر اثبات می شود. گل نیلوفر به جزء اینکه در اعتقادات مذهبی ایران باستان نقش داشته، خود را در مکان های مذهبی هم جای داده است. (( درتاق بستان، بیرون کرمانشاه با چشمه و برم کوچک زیبایی که جلو آن است و همیشه در کنار یادمان های مهری دیده می شود، پیکر مهر با پرتو خورشید دور سرا و بر سنگ تراشیده شد که روی گل نیلوفر ایستاده است. در نقوشی چند از مهرابه ها، زایش و بیرون آمدن مهر از درون گل نیلوفر نشان داده شده است. )) (رضی، 1371 : 100 ). این مطلب نشان دهنده ی اهمیت زیاد گل نیلوفر در مذهب مهرپرستی است که، حتی در مکان های مذهبی مهرپرستی نقوش گل نیلوفر دیده می شود.      

  نتیجه گیری

همانگونه که قبلا گفته شد موضوع این تحقیق بررسی نقش و جایگاه نماد گل نیلوفر در ایران باستان است. ما در این تحقیق سعی بر این داشته ایم که، با نقش و جایگاه نماد گل نیلوفر در تمدن ایران باستان و دستاوردهای آن آشنا شویم. دریافتیم که :

نماد گل نیلوفر از تمدن فنقیه وارد ایرا تمدن ایران شده و جایگاه خود را حفظ کرده است و البته خاستگاه آن تمدن مصر باستان می باشد. جزء ارکان و نماد مهم زندگی جامعه ایران باستان شده است.

در ایران باستان جشن های متعددی برگزار می شده است که، هدف از برگزاری این جشن ها اتحاد و نزدیکی افراد در اجتماع بوده است و به ظاهر جشنی به نام نیلوفر برگزار می شده است که با جشن تیرگان در ارتباط بوده است.

نماد گل نیلوفر از نظر تقدس در هنر و معماری تمدن هخامنشی و تزئینات ساسانی نقش و جایگاه خاصی داشته است و در همه جای هنر ایران باستان حضور داشته است.

از نظر تقدس مذهبی گل نیلوفر پیوند میان دین زرتشت و مهرپرستی است و حتی در اعتقادات و مکان های مذهبی ایران باستان به وفور نماد گل نیلوفر دیده می شود.

 منابع

بلخاری قهی، حسن، ( 1384 )، اسرارمکنون یک گل، چاپ اول، تهران، حسن افرا

بیرونی، ابوریحان، ( 1363 )، آثارالباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، چاپ سیم، تهران، امیرکبیر

شاهیجانی، محمد، ( 1386 )، هخامنشی تمدن و هنر، چاپ اول، شیراز، تخت جمشید

رضی، هاشم، ( 1371 )، آئین مهر، چاپ اول، تهران، بهجت

، ( 1358 )، گاه شماری و جشن های ایران باستان، چاپ اول، تهران، فروهر

کوپر، جی.سی، ( 1386)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، چاپ دوم، تهران، فرهنگ نشر نو

گلابچی، محمود و زینالی فرید، آیدا، ( 1391 )، معماری آرکی تایپی، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران

گیرشمن، رمان، ( 1370 )، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمه بهرام فره وشی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی

، ( 1371 )، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، ترجمه عیسی بهنام، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی

هال، جیمز، ( 1389 )، فرهنگ نگاره ای نماد در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، چاپ چهارم، تهران، فرهنگ معاصر

منبع: