گفتگو با دکتر مصطفی خلعتبری
مدیر واحد فرهنگ مردم رادیو سراسری
اشاره:
آب یکی از چهار عنصر اصلی زندگی است. آب در فرهنگ عامه از جایگاه والایی برخوردار می باشد. با توجه به اهمیت این مایع حیاتی همایش جایگاه آب در فرهنگ مردم ایران در مجموعه فرهنگی و هنری تهران برگزار شد. به این بهانه با دکتر مصطفی خلتعبری پژوهشگر فرهنگ عامه و مدیر واحد فرهنگ مردم رادیو سراسری گفتگویی انجام دادیم که با هم می خوانیم؛
در ابتدا راجع به فرهنگ مردم که عنوان یکی از برنامه های رادیویی شما هم هست صحبت کنید؛
فعالیت های فرهنگ مردم در رادیو ایران از سال 1341 آغاز شد، درست زمانی که مرحوم استاد انجوی شیرازی از طریق رادیو فراخوانی عمومی جهت جمع آوری فولکلور شروع کرد. استاد انجوی موفق شد هزاران نفر علاقه مند به فرهنگ ایران را از گوشه گوشه ایران جذب برنامه فرهنگ مردم نماید و سیل نامه ها و دست نوشته هایی حاوی شعرها و داستان های فولکلوریک را راهی این مرکز کرد. برهمین اساس گنجینه ای غنی از آداب و رسوم مختلف اقوام ایرانی گردآوری شد که در قالب چندین هزار برگ سند به همراه اسناد خطی و اشیاِی موزه ای در مرکزی به نام مرکز فرهنگ مردم شکل گرفت. این فعالیت ها تا قبل از انقلاب ادامه داشت. در اوایل انقلاب این برنامه تعطیل و از سال 62 مجددا برنامه فرهنگ مردم شروع به کار کرد و به همت آقای آذری و جمعی از پژوهشگران این حوزه مجموعه ای از نوارها، اسناد مربوط به فرهنگ عامه اقوام ایرانی گردآوری شد که این فعالیت ها تاکنون نیز همچنان ادامه دارد و پس از آقای آذری این مسئولیت را بنده به عهده گرفتم. البته قبل از آن در مرکز فرهنگ مردم مشغول بودم.
علاوه بر برنامه فرهنگ مردم شما پژوهش هایی هم در زمینه فرهنگ عامه انجام دادید. در این باره توضیح بفرمایید؛
عمده فعالیت ها در زمینه چاپ وانتشار مطالب ارسالی از سوی فرهنگیان و همکاران محلی برنامه فرهنگ مردم است و علاوه بر آن مدیریت فصلنامه تخصصی “بخوان فرهنگ” را هم بر عهده دارم. برنامه فرهنگ مردم هم اکنون با رویکردی جدید و زیر نظر اداره کل پژوهش های رادیو و در تعامل با شبکه های مختلف رادیویی از جمله رادیو ایران، رادیو فرهنگ، رادیو پیام وغیره است.
در بخش فرهنگ عامه شما اختصاصا آب را مورد توجه قرار داده و پژوهش هایی را هم در این زمینه انجام داده اید. چرا آب را از بین تمام واژگان فرهنگ عامه انتخاب کردید؟
از زمان ورود به این عرصه با علاقه وافری که به فولکلور داشتم پژوهش هایی را آغاز کردم که عنوان آب بیشتر از سایر واژگان توجه ام را به خود جلب کرد و همین پژوهش به کتابی با همین مضمون ختم شد. در پژوهش هایی که انجام دادم مثل بررسی فرهنگ مردم ایران در سفرنامه ها، قباله های ازدواج، جایگاه آب و آئین و باورهای آن در فرهنگ عامه، فرهنگ مردم تنکابن و بسیاری دیگر. از همه بیشتر همین موضوع توجهم را به خود جلب کرد. همان طور که می دانید در فرهنگ ایرانی- اسلامی ما آب جایگاه بسیار مهمی دارد. گذشته از این که آب جزء چهار عنصر مقدس(آب، باد، خاک و آتش) می باشد، در فرهنگ ایران زمین هم به دلایل مختلف اعتبار و ارزش ویژه ای دارد. پیشینیان ما آب را محترم دانسته و حتی برخی آن را مقدس می دانستند. فرشته ای هم با نام “آناهیتا” الهه آب وجود دارد. از طرفی در اسلام هم آب جایگاه والایی دارد. “من الماء کل شی حی” یعنی از آب هر چیزی را زنده گردانیدیم.
در فرهنگ عامه جایگاه آب از چه منظری قابل بررسی است؟
در جای جای این سرزمین به تناسب میزان منابع آب موجود، آئین ها و باورهایی در این مورد وجود دارد. هرچه به طرف مناطق خشک و کویری پیش رویم آب ارزش بیشتری می یابد. مثلی هست که می گوید: “تو قدر آب چه دانی که در کنار فراتی” زارعی که در دل کویر بیل می زند، کشاورزی که از قنات آب بر می دارد تا به زمین تشنه بدهد، قدر آب را خیلی خوب می داند و اگر در این روند یعنی برداشت آب از زمین وقفه ای ایجاد شود، هستی او در خطر است. پس آب به عنوان یکی از ارزشمندترین آفریدگان پروردگار محسوب می شود. آب علاوه بر جایگاه آن در کشاورزی، در فرهنگ و ادب عامه به دلایلی دیگر نیز اهمیت دارد. در فرهنگ شیعی آب یادآور صحرای کربلاو فداکاری حضرت ابوالفضل العباس(ع) است و می بینیم که سقاخانه های زیادی شکل می گیرد که در آن به مردم توصیه می شود آبی بنوشند و بر امام حسین(ع) سلام دهند و لعنت حق بر یزید روا دارند. به همین طریق برخی چشمه ها از نظر اعتقادی دارای احترام هستند و آن را قدمگاه امامزاده ای می دانند. چشمه ای مثل “چشمه علی” بسیار نزد مردم معروف است. شاید مردم ما با دادن این تقدس به چشمه سعی داشتند منابع آبی را حفظ کنند تا کسی آن را آلوده نکند. آب انبارها نیز یکی از منابع مهم برای ذخیره آب شرب و کشاورزی بوده و می بینیم که وقف نامه هایی در این زمینه وجود دارد.
آنقدر باورها و سنن مختلف درباره آب زیاد است که به همین دلیل سمیناری با موضوع آب در فرهنگ عامه را در مجموعه فرهنگی و هنری تهران برگزار نموده تا این مایع حیاتی را در فرهنگ ما ایرانیان بهتر بررسی کرده باشیم.
لطفا درباره جنبه اسلامی- مذهبی آب بیشتر صحبت کنید؛
اسلام برای آب اهمیت زیادی قائل است. چه از منظر پاکیزگی و بهداشت و چه حرمت و احترام به آب که قابل بررسی خواهد بود. در دین اسلام آب جزء بهترین پاک کننده ها محسوب می شود و بارها نقل می شود که شی نجس یا آلوده را باید سه الی هفت بار شستشو داد که آب آخرین مرحله شستشو را آب پاکی می گویند و این باز خود منشاء ضرب المثلی هم در این رابطه است با این مضمون که: “آب پاکی را روی دستم ریخت”. در دوران باستان آب را آناهیتا می نامیدند و در دوره اسلامی بویژه شیعیان حضرت فاطمه(س) مظهر آب و بانوی آب به شمار می رود و می دانیم که حتی آب مهریه حضرت زهرا(س) هم هست. پس انتساب آب به ذوات الهی و مقدس باز بر حرمت این آفریده الهی از نظر ادیان می افزاید. یکی دیگر از وجوه اهمیت آب در اسلام واقعه کربلاست که در این زمینه نیز نرسیدن آب به اردوی امام حسین(ع) و سقایی حضرت ابوالفضل دوباره بر اهمیت آب افزوده و در تداوم آن ضرب المثلی درباره آب و واقعه کربلاپدید آمده است؛ به طور مثال در فرهنگ عامه گفته می شود که: “تا حسین زنده بود آبش ندادند، وقتی شهید شد بستند بر مزارش” این جمله اشاره ای به اقدام متوکل عباسی در تخریب قبر امام حسین(ع) است و چندین نمونه دیگر هم وجود دارد.
درباره وجه تمثیل آب هم بگویید چرا که ضرب المثل های زیادی در این باره وجود دارد؛
در ادب عامه که شامل قصه ها، افسانه ها، تمثیل ها و ضرب المثل ها زبانزد ها و غیره است، موارد زیادی راجع به آب وجود دارد. افسانه اسکندر و آب حیات را بسیاری می دانند. ضرب المثل ها هم همین گونه بین مردم رواج دارد. به طور مثال ضرب المثل هایی چون؛
“دسته گل به آب دادن”، “آب زیرکاه”، “اگر برای من آب ندارد، برای تو نان که دارد”، “آب نطلبیده مراد است”، “آب از آب تکان نمی خورد”، “آب در هاون کوبیدن” و “آب نمی بیند وگرنه شناگر ماهری است” که خود حکایتی مفصل دارد و دهها مثال دیگر. در مورد زبانزدها هم همین گونه است مثل “آبکی، آب بستن، آب پس ندادن یا نم پس ندادن” که همه این موارد به صورتی کنایه دارای معانی مختلفی است.
اما درباره پدیده های مرتبط با آب مثل باران توضیح دهید که چه جایگاهی در فرهنگ عامه دارد؟
در بحث آب، باران یکی از مباحث مهم آن است. آئین های باران خواهی و بند آمدن باران یعنی آفتاب خواهی در گذشته نه چندان دور در همه مناطق ایران رایج بوده و هنوز هم در برخی از نقاط ایران وجود دارد. ما می دانیم که در مناطق خشک و کویری اغلب آئین ها در مورد باران خواهی است و در مناطقی مثل شمال که خود همیشه باران فراوان دارد، آئین بند آمدن باران رایج است چرا که باران زیاد می تواند به محصولات مختلف ضربه بزند. مراسم باران خواهی یا دعای باران در نتیجه ارتباط بین انسان و اعتقادات و نیایش های او با خالق است. حتی در باران خواهی عناصر مشترکی بین تمام نقاط ایران وجود دارد. مثلابه در خانه ها می روند، آرد یا قند جمع آوری می کنند، نان پخته و بین مردم تقسیم می شود. در این آئین ها سرود و ترانه می خوانند. در مناطق بسیار خشک و کویری دعای باران با استغاثه برگزار می شود و در مراسم بند آمدن باران ضمن شادی به خاطر باران از خداوند می خواهند که باران را بند بیاورد و در این راه هم قربانی کرده و شکرگزاری مرسوم است. اگر به متن ترانه های این چنینی در آئین های مختلف دقت کنیم به خوبی این نکات را در می یابیم.
آب از عناصر حیاتی است که بحران کمبود آن سالهاست که یکی از مشکلات مهم دولت ها محسوب می شود. در این باره چه نظری دارید؟
آب در تمامی فرهنگ ها و ملیت ها اهمیت والایی دارد. به طوری که سیاستمداران جهانی را به فکر ایجاد نمادهای بین المللی در زمینه آب انداخته و یا حتی برخی آنقدر این عنصر را مهم می دانند که گفته می شود جنگ جهانی آینده بر سر آب خواهد بود. گذشته از آن همایش های بین المللی در این زمینه نشانگر این واقعیت است. سال 2006 که سال جهانی آب بود بازنشان از اهمیت آن دارد همایش مهندسی آب در گذشته ایران و همایش جایگاه آب در فرهنگ عامه مجموعه فرهنگی و هنری تهران همه و همه در زمینه حفظ و نگهداری آن تلاش دارند. قنات به عنوان یکی از دستاوردهای تمدن ایران همواره مورد توجه جهانیان قرار دارد و حتی رشته قنات شناسی امروزه در دانشگاه ها تدریس می شود. همه اینها بحث آب را مهم دانسته و می دانند. به طوری که در سال 2008 میلادی همایش آب توسط موسسه بین المللی ان.پی.ام )inpim( در ایتالیا برگزار خواهد شد.
گفتگو از مینا موسوی
□
روزنامه رسالت، شماره 6246 به تاریخ 26/6/86، صفحه 16 (فرهنگی )
لینک کوتاه به این مطلب:
magiran.com/n1484107